Laisiangthou a kigen Mosi tanchin suutna nei zek ni. Khristian sahkhua pen lamtuamtuam ah dou leh beih in om sekhi.Huchi ahihna ah, Mosi tanchin toh kisaipen, Bible a kigelhte kia pansan lou in, khovel tangthu a kigelhte leh ana suithuk zaw deuh mitelaigelhte leng pansan in etna tamlou nei zek leng i ut ahi.
I. Mosi tanchin tomkim.
Juda sahkhua leh khristian sahkhua zuitute aa ding in Bible a kigen Mosi pen kua hi peuhmah ding hiam chih theih haksa lou hi. Hinapi in, a theih beh utte khualna in hiai ah en khawm thak himhim leng i chi ahi.
Laisiangthou sung a Mosi kichi mipa tuh Amram leh a zi Jokebed’ tate lak a khathi a, Levimi ahi uhi. (Ek. 2; 6:20). Laisiangthou a kigen a sanggamte minte ahihleh zawlneinu Miriam leh siampu Aron hi uhi (I Kro. 6:3; Ek. 15:20; 31:10). Aigupta kumpi Pharo in Hebrumi naungek pasalte thahgam ding a thupiak a bawl lai in a pate’n seel uhi.Huai hunlai aa u Miriam in Nile luipang a Mosi a seelna mun ua va simveen theita (Ek. 1 leh 2) ahihna ah hiai unau teng thum lak ah Miriam tuh upapen ding ahi chihna ahi. Pharo mai a a dinkhop lai ua Mosi pen kum sawmgiat hita a, Aron pen kum sawmgiat-le-thum a upa ahi chih ahihman in (Ek. 7:7 NIV) Mosi pen a u Aron sang in kum thum in a naupangzaw chihna ahi nawn hi.
Atomlam a gen in, Mosi ahihleh Aigupta suak-le-sal akipan Israelte pikhetu ding a Pasian’ mizat ahi (Eksodas bu pumpi sim in). Kum za-le-sawmnih dam a (Diut. 34:7), a hinkhua pumpi pen kum sawmli ngen thum in kikhen thei hi. Kum sawmli ahih in a unau Israelte veh tum a (Nas. 7:23), kum sawmgiat in Pharo mai ah ding a (Ek. 7:7), gamdai ah Israelte kum sawmli vakpih hi (Nam. 32:13). Hiai kum sawmli mun thum tuh kum za-le-sawmnih a ching hi.
II. Mosi mintoh kisai.
Bible a Mosi min pen min suut thampi khat ahi hi. Paite Bible a “Mosi” chi a kiletkhia pen English Bible ah “Moses” chi in kilet hi. Hebru Bible ah ahihleh “Mosheh” (Moshe) chiin kigelh hi.Hiai thumalpen Aiguptate pau “mes” chih thumal apan kilasawn “tapa” chihna ahi a, himahleh Hebru pau ah bel “honkhia” chihna in leng kizang thei hi chi pawl om hi.1 Jones’ Dictionary of Old Testament Proper Names ah “Mosi” kichi thumal pen Aiguptate pau a thumal nih “mo” (tui) leh “uses” (tui apan hunkhia/lakhia)gawmkhawm a bawl ahi chi a, himahleh BDB Theological Dictionary in bel Aiguptate pau “mes” (naupang) ahihkeileh “mesu” (tapa) chih toh mekbelh leuleu hi.2Suutdan chi tuam dang leng omlai a, himahleh huaite kingakna taak taktak a om ngelkei hi.
Laisiangthou pumpi sung a “Mosi” kichi min kimuh masaknapen Eksodas 2:10 ahi. Huai ah Pharo’ tanu in tui akipan a a lakkhiak ahih ziak a a min ding a “Mosi” chih phuahsak ahihdan kigelh hi.
III. Pharo’ tanu kichi pen tanchin.
Thukhun Lui Laisiangthou in tui apan Mosi lakhia a amah tapa bang a kep ding a latu tuh midang hilou in Aigupta kumpi Pharo’ tanu ahi chi hi (Ek. 2:10). Himahleh huai Pharo’ tanu min diktak taklang tuanlou hi. Hiai tungtang ah amah kua hi peuhmah ding hiam chih ngaihdan leh suutdan tamtak om hi.
Judate khangthu inhuai Pharo’ tanu min tuh Bithiah (Bitya) ahi chi in gen hi. Ban ah, I Kronikil 4:18 a Pharo’ tanu Bithiah kichi Mered’ zi pen amah ahi chi uhi.3Bithiah in Levimi Moses a innsung ua a laklut ziak a Pharo in inn apan amah hawlkhia ahi chih thu bang leng kigen om hi.4Himahleh, hiai Bithiah tanchin kigelhte i simleh phuahtawm hileh kilawm tampi a om ban ah, a kigelhna laibute ngei leng Laisiangthou a kipom loute ahi tangpi hi.
Josephus leuleu in bel, tui apan Mosi lakhetu Pharo’ tanu min Thermuthis ahi chi hi. Ama’n a gendan in, tuilak a a kimawl lai in Thermuthis in tui in a taih nauluai khat mu in tuileuh siamte lakhesak a, a naungek pen a let mahmah ziak leh a melhoih luat ziak in deih petmah in deih hi chi hi.5Quran taget in lah hiai Bithiah kichi pen Pharo’ zi min hizawahi chi daih a, tui apan Mosi lakhetu Pharo’ tanu kichi pen Asiya ahi chi hi.6Kaisaria khomi Eusebius in bel Merris tuh Pharo’ tanu kichi pen min ahi chi a, himahleh Antioch khomi Eustathius in ahihleh Merrhoe chi leuleu hi.Amaute ngaihdan toh kibang lou daih in Scottish tangthu ah bel Scota ahi chihhi daih zel hi.7Hiaite tengteng ban ah, tui apan Mosi lakhetu Pharo’ tanu min Hatshepsut ahi chi pawl om nawn hi.8
Hatshepsut tanchin leh amah hunlai simna9in hon zou mahmah hi. Steve Rudd ngial in tuh, “Nile luipi apan Mosi lakhetu ding hithei omsun tuh Hatshepsut ahi,” chitang hial hi.10Bible suimi pawlkhat in Judami khangthusuimi Josephus in Pharo’ tanu Thermuthis ahi a chih pen hiai Hatshepsut hi ding ahi chi in a ngaihdan uh gen uhi.11
Bible in huai Pharo’ tanu kichi pen min diktak ana taklang kei mahleh a tanchin kigelhte pen ana tung taktak mah ahi chih hiai atung a kigen laigelhtute leh thugelh tuamtuamte’n ana genkhak theih vek man un gintakhuai semsem hi.
IV. Mosi’ zi mivom hi ding ahi chih tungtang.
Laisiangthou in Mosi’ zi min Zippora ahi chi a gen in (Ex. 2:21), amah pen Midian siampu Jethro’ (Reuel/Raguel –Ex. 2:18; Nam. 10:29) tanu sagihte lak a khat ahi chi hi (Ex. 2:16; 3:1).
Mi khenkhat in Nambers 12:1 a, “Huan, Miriam leh Aron in Mosi in Kusmi numei zi di’a a neih ziak in a gensia ua; Kusmi numei bel a nei ngei ngal a,” chihpansan in Mosi in zi nih nei hi ding in muanmohnanei uhi.Josephus in a gendan in, Mosi in Aigupta a Pharoah nna a sep hunlai a Kusmi Tharbis kichi zi ding a ana neih ahi chi a, amah Tharbis pen Ethiopiate kumpipa’ tanu ahi chi in leng gen hi. Ama’n a gelhdan in, Mosi ziak a Aiguptate’n gamte la zungzung a vualzohna nasatak nei uh ahihdan Tharbis in ana theih ban ah, amau kulhpite kiim ngei a Mosi in a va sual lai hun aa mel ana mukha in ana ngaizawng petmah mawk hi. Huchi in a muan mahmah palaite Mosi kiang ah sawl a, Mosi in leng huai lemtang a la in, Ethiopiate ukkhum theihna ding ngimna toh Tharbis’ palaite kiang ah kiten ding tan lemsakna ana piahi.Huchi in kitenna leng nei pah ua, himahleh amau tuh kiteng tawntung tuanlou uhi.12
Bible hilhchianbu bawltu khenkhat in hiai Bible tang in mi dang gen hilou a Zippora mah gen hizaw ahi chi uhi.13Hiai ngaihdan in hon zou mahmah nawn hi.
Bible lettu khenkhat in hiai Nambers 12:1 a “Kusmi” kichi pen “Ethiopiami” chi in let uhi. A Hebru Bible ah Nambers 12:1 a “Kusmi” kichi leh Jeremia 38:7 leh 10 a “Ethiopiami”kichite hong kipatna thubul kibang a, “Kusi” chih ahi hi.14Huaiziak in, Thukhun Lui Bible ah “Kusmi” kichi leh “Ethiopiami” kichi gen kibang ahi hi.
Ahihleh, Kusmi kichi kua suante hi ua, koitak gammite genna ahi ding uh? “Kusmi” kichite tuh Noa’ suanHam’ tapa Kus’ suante lak a khat ahi ua (Gen. 5:32; 6:10; 10:6), galhang Nimrod’ pianna pa ahi (Gen. 10:8). English Bible a“Ethiopia” gam a kichih peuhmah chiang a Hebru a“Kus” gam genna hi a, amaute pen vun vom (mivom) zaat himahle uh “negro” i chihte hial bel ahi kei zel uhi.15 Jeremia 13:23 ah, “Ethiopiami mivom in a vun a hihlamdang in gialbem in a zia a sel thei a hia?,” chi in kigelh a, hiai in den a Kusmite (Ethiopiamite) mivom nam ahi uh chih kigen pen chian hi.
Miriam leh Aron in Mosi a gensiat ziak uh hi a Nambers 12:1 in a gen tuh “Kusmi numei zi di’a a neih ziak” chih ahi. Mosi in mivom khat zi ding a a neih ziak a Miriam in simmohbawl hiam ahihkeileh awilou ahi mai diam chih in om sim hi. Pasian in Miriam a gawtna bang leng hiaibang in kigelh hi: “…vuk bang maia ngouin Miriam a hongphakta; Aron in Miriam a ena, ngaiin, phaak a na hita mai hi,” chih ahi zawmah hi (Nam. 12:10). Bangteng hileh, Miriam in Jippora pen mivom chiin a koua huaiziak a Pasian thangpai ahi chi i hi pahkei a, himahleh natna tampi omte lak a“vuk bang mai a ngou” phaak natna a A gawt chitchiat aziakom adiam chihman ahi hi.Pasian’ thangpaih diakna ziak zaw tuh Miriam leh Aron in Mosi’ thuneihna leh mohpuakna a chou ziak uh hizaw ding hi(Nam. 12:1-10).
Nambers 12:1 a kigen Kusmi pen Zippora mah ahihleh bel Mosi’ zi mivom ana hi mawk dingdan ahi chihna suak hi.
Chiamtehnate:
1https://www.behindthename.com/name/moses
2http://www.abarim-publications.com/Meaning/Moses.html
3http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3341-bithiah
4https://www.geni.com/people/Bithiah/6000000006521816202
5http://www.ccel.org/ccel/josephus/complete.ii.iii.ix.html
6https://en.m.wikipedia.org/wiki/Asiya
7https://en.m.wikipedia.org/wiki/Pharaoh%27s_daughter_(Exodus)
8https://womeninscripture.com/2013/11/06/the-pharaohs-daughter-moses-adoptive-mother/
9http://www.biblearchaeology.org/post/2009/02/27/Moses-and-Hatshepsut.aspx
10http://www.bible.ca/archeology/bible-archeology-exodus-date-1440bc.htm
11http://www.truthnet.org/Biblicalarcheology/5/Exodusarcheology.htm
12Antiquities of the Jews, II.10.1–2; 2:252–253
13Numbers – Roger E. Dickson, ©1982, 2006, 2017: Africa International Missions, Hutchinson, Kansas U.S.A., Cape Town, South Africa
14MySword for Android version 5.4. ah Nam. 12:1 leh Jer. 13:23 enkak leteh.
15https://bibleatlas.org/cush.htm
©Valte Ginkhenpau, 2019
Leave a Reply